Gevangenisdorp Haren, Brussel (België)

In het najaar van 2022 is een nieuwe gevangenis geopend in het Belgische Haren. Het innovatieve ontwerp gaat uit van de opzet van een dorp. In plaats van één groot gebouw bestaat de gevangenis uit verschillende kleinere gebouwen met elk een onderscheidende functie en herkenbaarheid. Deze opzet draagt bij aan een menselijker detentieklimaat in België. Met het nieuwe gevangenisdorp zet het Belgische gevangeniswezen een reusachtige stap vooruit.

Ware revolutie in detentieland

België telt 34 gevangenissen, waarvan er op termijn drie overgaan naar de nieuwe gevangenis in Haren. Het gevangenisdorp verrees de afgelopen jaren onder de rook van Brussel, op een 15 hectare groot terrein, met in totaal 116.000 m² aan gebouwen. Het Belgisch-Spaans-Australische consortium – dat de opdracht van de Belgische federale overheid kreeg – is met het Design, Build, Finance en Maintain (DBFM)-contract voor 25 jaar aan de gevangenis verbonden. De keuze voor het ontwerp van EGM architecten naar de analogie van een dorp, getuigde van doortastendheid.

Tot dan toe kende België een betrekkelijk behoudend detentieklimaat met vooral het alom bekende Ducpétiaux-concept (gevangenis in stervorm) of het Panopticum-model. Beide modellen sluiten niet aan bij het streven naar een meer humaan beleid. Bij de opening van de nieuwe gevangenis prees Vincent Van Quickenborne, vicepremier en minister van Justitie en Noordzee, de stap naar voren: “De realisatie van de gevangenis van Haren is een ware revolutie in de manier waarop we detentie aanpakken.”

Dit gebouw is een vlaggenschip van de stille revolutie in ons gevangeniswezen

Vincent Van Quickenborne, minister van Justitie en Noordzee

Herkenbaar en kleinschalig als een dorp

De gevangenis in Haren volgt de opzet van een dorp: een plein in de kern, met daarop uitkomend een aantal straatjes met losse gebouwen voor iedere functie. Deze herkenbare typologie weerspiegelt de kleinschaligheid in maat en materiaal, en zorgt voor een prettig werk- en leefklimaat. Zo komt het leven binnen de muur zo veel mogelijk overeen met het leven erbuiten. De ‘normale’ en vriendelijkere omgeving stimuleert goed gedrag en een menselijkere benadering van de gedetineerden. Dit verhoogt de kans op een succesvolle resocialisatie en een significante daling van het recidivecijfer. En zorgt voor een prettiger werkklimaat voor personeel.

In losse, afzonderlijke en herkenbare gebouwen zijn de verschillende functies zoals verblijf, werk, ontmoeten, sport en therapie ondergebracht. Met speciale badges kunnen gedetineerden zich op basis van verworven vrijheden over het terrein bewegen. Het geeft hen zelf de regie over de dagindeling en het dagritme, wat een positieve invloed heeft op hun welbevinden. Ook zijn ze hierdoor beter voorbereid op een succesvolle terugkeer in de samenleving.

Normalisatie voor de best mogelijke re-integratie

Wie de plattegrond van het complex bekijkt, ziet daadwerkelijk een dorp, op een natuurlijke manier ingepast in de omgeving. Zo zijn er onder meer verblijfsgebouwen in uiteenlopende stijlen en kleuren, een centraal groen plein met rondom het hoofdgebouw met de karakteristieke klokkentoren, ontspanningszones, een ziekenhuis, werkplaatsen, een moestuin, een sportveld, een rechtbank en familie ontmoetingsruimten. Onderzoek onder gedetineerden toont aan dat juist het gebrek aan alledaagse dingen als belangrijk minpunt wordt ervaren in oudere gevangenissen. Het is een belangrijk feit voor het ontwerp en processen in Haren.

Hier pakken gedetineerden die naar school of het werk gaan hun jas en gaan de deur uit. Ze ervaren hierdoor een relatief normaal dagritme met afwisseling in omgeving, temperatuur, akoestiek, geur en direct zonlicht. Dit klinkt misschien onbelangrijk, maar voor mensen in hechtenis draagt het bij aan de normalisatie en resocialisatie. Daarom zijn in gevangenisdorp Haren de verschillende type gebouwen ‘aanwijsbaar’.

Er zit paradoxaal genoeg heel veel kleinschaligheid in de gevangenis van Haren

Jurgen Van Poecke, Inrichtingshoofd gevangenis Brussel

Meer gedetineerden, minder energie- en waterverbruik

Gevangenisdorp Haren is in veel opzichten duurzaam: van ontwerp en bouw tot gebruik en toekomst. Hiervoor ontving het complex het BREEAM Very Good-certificaat. Een scala aan energiebesparende maatregelen is in de gevangenis toegepast: sedumdaken, 37.000 m² aangeplant groen, zonnepanelen, een warmte-koudeopslagsysteem (WKO) en energieopwekking met een warmtekrachtkoppelingsinstallatie (restwarmte verwarmt een deel van het water). Bijzonder is het integrale watergebruik. De gevangenis verbruikt 77 procent minder leidingwater dan gemiddeld door een combinatie van een grijswatersysteem en hergebruik van water.

Al tijdens de bouw bleek dat het ontwerp functieverschuivingen kon opvangen en ook met een mogelijke grootschalige functieverandering in de toekomst is de duurzaamheid geborgd. Gebouwen kunnen individueel en als groep eenvoudig een andere (maatschappelijke) bestemming krijgen. Dit kan dankzij de slimme positionering en koppeling van de gebouwen op het terrein en de doordachte balans tussen de constructieve elementen en de flexibele inbouw.

Coachende en ondersteunende detentiebegeleiders

Het gevangenisdorp in Haren biedt plek aan diverse typen gedetineerden: mannen, vrouwen (ook met kind), jongeren, psychiatrisch patiënten en zware criminelen. Er is ruimte voor in totaal 1.190 gedetineerden. Die leven samen in kleine eenheden van maximaal 35 personen, die qua functioneren relatief autonoom zijn en een sociale groep vormen. Binnen draagt alles bij aan een goedlopend proces voor zowel personeel als gedetineerden. Hierdoor kunnen medewerkers veel meer zijn dan alleen bewakers die een sleutel omdraaien. Ze coachen en ondersteunen de gedetineerden bij het indelen van hun dagen met werk, sport, ontspanning en opleiding. Jurgen Van Poecke, Inrichtingshoofd gevangenis Brussel: “Er zit paradoxaal genoeg heel veel kleinschaligheid in de gevangenis van Haren. Het bewakingspersoneel dat ingezet wordt op de leefeenheden zijn de zogenaamde detentiebegeleiders die een extra training inzake o.a. groepsdynamiek krijgen.”

Gevangenisdorp Haren is door EGM architecten ontworpen in samenwerking met het Belgische B2Ai, in opdracht van het consortium Cafasso NV. Regie der Gebouwen trad op als bouwheer. Vanaf de opening is de Federale Overheidsdienst Justitie eindgebruiker.

Erkenningen

The Plan Awards 2023 – Finalist – Mixed Use

Belgian Construction Award 2022 - Nominatie - Smart Innovation

Belgian Construction Award 2021 - Nominatie - Public Projects

World Architecture Festival 2019 - Winnaar - Future Projects

Public-Private Partnership Award 2019 - Winnaar

Team

EGM architecten: André van Die, Andy Tromp, Dennie Groenendijk, Dennis Slijkoord, Dick Schram, Erik Fokkema, Erik Pijnacker, Gerben Vos, Jack Heskens, John Bothof, John de Jong, Marc van Vugt, Marianne Barendregt, Niels de Hart, Oscar Picon, Ton Bakker, Toon van Bokstel, Wim Breedveld

Samenwerking: AAFM Facility Management B.V., AKS bouw, Anteagroup, Arcadis, BURO II & ARCHI+I, Corner3, Denys nv, FCC Construcción S.A., Grupo Typsa, INCORDA NV, Ingenieursbureau G. Derveaux NV, Lodewijk Baljon Landschapsarchitecten, M.O.O.CON GmbH, Smits Van Burgst Beveiliging BV, Technofisil, VK Engineering, 3E

_{Fotografie: Philippe van Gelooven | Global View (luchtfoto)}